Metody terapii - sprzęt dla osób nie(do)słyszących

Sprzęt dla osób niesłyszących i niedosłyszących:     
     - aparaty słuchowe,
     - implanty ślimakowe,
     - telefony dla niedosłyszących,
     - zestawy sygnalizacyjne,
     - zegarki/budziki wibracyjne.

Aparaty słuchowe:

     - douszne:

     - zauszne:

 
 - implant ślimakowy, to zaawansowane urządzenie elektroniczne, wszczepiane podczas operacji chirurgicznej osobom z obustronną głuchotą lub obustronnym głębokim niedosłuchem zmysłowo-nerwowym. Implant ślimakowy pozwala na rehabilitację osoby z głębokim niedosłuchem zmysłowo-nerwowym. Pacjent zyskuje nie słuch fizjologiczny, ale słuch do niego jakościowo zbliżony.

 - telefony dla niedosłyszących

    Telefon Clarity EXL30 wyposażony jest w system poprawy dźwięku ClarityPlus, który powoduje wzmocnienie go w słuchawce o 30dB oraz umożliwia regulację i dostosowanie barwy dźwięku do preferencji rozmówcy. Optyczna sygnalizacja dzwonienia, głośny dzwonek i praktyczne, wyraźnie opisane klawisze pozwalają korzystać z telefonu osobom niedosłyszącym i w podeszłym wieku. Urządzenie posiada również funkcję wzmocnienia głosu w mikrofonie o 12 dB, dla osób mających słaby głos. 

Nokia Wireless Loopset działa z każdym telefonem wyposażonym w Bluetooth. Służy jako bezprzewodowy pośrednik, między aparatem słuchowym, a telefonem.

Metody terapii - programy logopedyczne

- Logo-Gry są zestawem dziesięciu programów – gier wspomagających i uatrakcyjniających terapię logopedyczną dzieci z zaburzeniami mowy spowodowanymi uszkodzeniem słuchu lub innego pochodzenia.

- Loguś - zestaw czterech gier komputerowych, łączących w sobie dźwięki i labiogramy - fotografie przedstawiające prawidłowo wypowiadane głoski. 

Metody terapii

Metody terapii słuchu fonemowego opierają się w głównej mierze na wykonywaniu przez dziecko szeregu ćwiczeń, które wielokrotnie powtarzane utrwalają prawidłowe wzorce fonetyczne.

Przykładowe ćwiczenia wspierające prawidłowy rozwój i/lub terapię zaburzeń słuchu fonemowego:

1) Naśladowanie - małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. głosy ludzi, natury, zwierząt, instrumentów. 

2) Ćwiczenia rytmizujące - polegają na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Do takich ćwiczeń można wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki, materiały sypkie umieszczone w szklanym lub plastikowym pojemniku (ryż, makaron, groch, kapsle), itp.

3) Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Są to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów.

3) Przykłady:
         - wyróżnianie wyrazów w zdaniu,
         - wyróżnianie głosek w wyrazach - najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę,
          - wymyślanie rymujących się wyrazów.

          - układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego,
         - rysowanie przedmiotów zaczynających się, kończących, lub mających w środku daną głoskę,
         - dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza - kosa, mama - dama, tata - data, pije - bije, Ala - Ola).
         - podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które „syczą”, a niebieską, tych, które „szumią” (np.: sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser),
         - dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską,
         - dokonywanie syntezy wyrazów ze słuchu. Jaki wyraz usłyszałeś u-l-e, m-o-t-y-l, d-o-m-e-k. 
        

Diagnostyka - ciąg dalszy

Jeżeli nie stwierdza się zaburzeń słuchu fonemowego, a mimo to w mowie mylone są głoski opozycyjne, to można przypuszczać, że przyczyną są zaburzenia kinestezji artykulacyjnej.

Kinestezja artykulacyjna - czucie ułożenia narządów artykulacyjnych, czyli czucie napięcia mięśniowego tych narządów, właściwego artykulacjom poszczególnych głosek. Jest to informacja z obwodu, czyli z mięśni narządów artykulacyjnych o ich aktualnej pozycji. 

Badanie ostrości słuchowej przeprowadza się w formie prostych poleceń wydawanych dziecku głosem coraz bardziej cichym lub z coraz większej odległości. Dziecko nie powinno widzieć twarzy (a przede wszystkim ust) mówiącego.

Dla dzieci od 3 do 5 roku życia badanie przeprowadza się z odległości 3 metrów, osobno dla każdego ucha. Poleca się dziecku podać lub pokazać przedmiot, obrazek (lub część ciała), którego nazwę usłyszy. Prawidłowe pokazanie 5 lub 4 obrazków świadczy o dobrym słuchu. Jeżeli natomiast dziecko pokazuje mniejszą liczbę obrazków, można przypuszczać, że ostrość jego słuchu jest zmniejszona.

Dla dzieci powyżej 6 roku życia badanie przeprowadza się z odległości 5 metrów, osobno dla każdego ucha. Poleca się powtarzać słyszane wyrazy. Słuch uważa się za normalny, jeśli w dziecko powtarza 5 do 4 wyrazów z każdej grupy. Powtórzenie mniejszej liczby wyrazów świadczy o obniżonej ostrości słuchowej.

Diagnostyka - próba wyrazowa

Do próby wyrazowej potrzebne są rysunki desygnatów, których nazwy są podobne brzmieniowo, są to tzw. paronimy. Badanie polega na pokazywaniu przez ucznia obrazka, którego nazwę wypowiada logopeda. W czasie badania powinien on znajdować się za uczniem lub zasłaniać sobie twarz, aby badany nie mógł odczytywać wyrazów z jego ust. Przed badaniem należy się upewnić, czy desygnaty przedstawione na tablicy są uczniowi znane.

 

Diagnostyka - próba sylabowa

a)  dobiera się sylaby zbliżone brzmieniem i poleca się podnieść rękę w momencie usłyszenia określonej uprzednio sylaby.

b)  badania prowadzą dwie osoby, jedna wymawia daną sylabę, a druga powtarza za nią i czyni to prawidłowo lub nieprawidłowo. Uczeń powinien sygnalizować, czy powtórzenie było prawidłowe czy też nie.

Diagnostyka - próba literowa

Polega ona na pokazywaniu przez dziecko na tablicy liter, których nazwy, czyli głoski wymienia badający w dowolnej kolejności. Próba ta może być zastosowana do badania dzieci i osób umiejących pisać. Bardzo ważny jest sposób wymawiania głosek przez badającego, np.: spółgłoski bezdźwięczne powinny być wymawiane bezdźwięcznie i bez dodatkowego elementu wokalicznego (w formie e lub y).

Diagnostyka - badania obiektywne

Badania obiektywne dzielimy na:

- Audiometria impedancyjna - metoda audiometrii obiektywnej, opierająca się na pomiarze odruchów mięśnia strzemiączkowego i naprężeniu błony bębenkowej. 

 - Otoemisja akustyczna – jest to metoda pozwalająca na wykrycie niedosłuchu odbiorczego pochodzenia ślimakowego. Polega ona na emisji przez ucho wewnętrzne dźwięków w odpowiedzi na bodziec akustyczny (trzask) lub spontanicznie. Słaby sygnał emitowany jest przez ucho wewnętrzne do otoczenia (przewód słuchowy zewnętrzny), skąd może być rejestrowany za pomocą aparatu do pomiaru OAE.

 - Badanie potencjałów słuchowych wywołanych - badanie diagnostyczne polegające na działaniu bodźcem dźwiękowym na receptory słuchu i rejestrowaniu zjawisk elektrycznych w mózgu, będących odpowiedzią na bodziec. Badanie to nie wymaga aktywności badanego i może być wykorzystywane w diagnozie słuchu noworodków.

Diagnostyka - badania subiektywne

Ogólne badania słuchu dzielą się na:

    - subiektywne,
    - obiektywne.

Badania subiektywne dzielimy na:

 - ocenę symetrii słyszenia, czyli próbę Webera, polegającą na przyłożeniu wprawionego w drgania stroika do czoła lub szczytu czaszki pacjenta. Zadaniem chorego jest określenie w którym uchu dźwięk słyszany jest głośniej.

- porównanie przewodnictwa kostnego u badanego i badającego przy założeniu prawidłowego słuchu u badającego – próba Schwabacha.

 - porównanie słyszalności stroika na drodze powietrznej i kostnej – próba Rinnego.

- audiometria tonalna jest jedną z najczęściej stosowanych metod subiektywnego badania słuchu. Jej głównym celem jest ocena progu słyszenia, pozwalająca określić rodzaj oraz stopień upośledzenia tego zmysłu.

Przykładowy audiometr tonalny.
(po prawej)
 

Przykładowy graf audiometrii tonalnej u osób z ubytkiem słuchu. 

Przykładowy graf audiometrii tonalnej u osoby zdrowej.

Badania subiektywne dalej dzielimy na:
   - Audiometria wysokoczęstotliwościowa - audiometria wysokich częstotliwości, czyli badanie polegające na ustaleniu progu słyszenia przy podaniu wysokich częstotliwości: od 8000Hz do 20 000Hz. Badanie to wykorzystuje się do wykrywania wczesnych ubytków spowodowanych ekspozycją na hałas, lub z powodu starzenia się narządu słuchu, gdyż ubytek w wysokich częstotliwościach jest pierwszym objawem tych dolegliwości.

Przykładowy audiometr wysokoczęstotliwościowy.

Zaburzenia słuchu fonemowego

Słuch fonemowy, jako podstawowy element czynności percepcji mowy, warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju wymowy oraz umiejętności czytania i pisania.
 
Zaburzenia ze strony narządu słuchu:
- niedosłuch przewodzeniowy - dotyczy zaburzenia występującego w części przewodzącej dźwięk: przewód słuchowy zewnętrzny lub ucho środkowe,
- niedosłuch odbiorczy - dotyczy patologii występującej w części odbierającej dźwięk: narząd Cortiego, zwój spiralny lub nerw ślimakowy.
- niedosłuch mieszany - współwystępowanie obu rodzajów niedosłuchu w jednym narządzie słuchu.

Zaburzenia słuchu fonemowego w zależności od stopnia nasilenia:
    - powodują trudności w odbiorze, analizie i syntezie słuchowej wyrazów,
    - zaburzają prawidłowy rozwój wymowy lub wywołują zaburzenia mowy już rozwiniętej,
    - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają umiejętność już nabytą.
    - powodują trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych,
    - utrudniają zapamiętywanie, powtarzanie trudnych wyrazów i dłuższych zdań,
    - upośledzają zdolność tworzenia zdań i opowiadań.
- ograniczają zasób słów,
    - przyczyniają się do występowania agramatyzmów i używania prymitywnych zdań w wypowiedzi,
    - powodują trudności z różnicowaniem podobnie brzmiących głosek.
- przyczyniają się do opuszczania wyrazów i końcówek wyrazów,
    - powodują zamianę głosek dźwięcznych na bezdźwięczne,
    - oraz trudności z rozróżnianiem paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską, np. t – d.

Wszystkie wymienione wcześniej dysfunkcje spowodowane nieprawidłowym rozwojem słuchu fonemowego mogą powodować trudności w interakcjach międzyludzkich, swobodnej komunikacji, problemy w szkole i wiele innych związanych z ogólnym funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej.

Etapy rozwoju słuchu fonemowego

R. J. Lewin, obserwując dzieci, wyszczególniła pięć etapów kształtowania się słuchu fonemowego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci.

I etap - przedfonetyczne stadium rozwoju mowy. U dziecka w ogóle nie występuje różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej.

II etap - występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia.

III etap - słuch fonematyczny rozwija się dalej. Dziecko zaczyna rozróżniać prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej.

IV etap - rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny). Dzieci, z nielicznymi pomyłkami, potrafią różnicować wszystkie głoski. Wymowa jest dość prawidłowa.

V etap - słuch fonemowy jest już całkowicie ukształtowany. Dziecko poprawnie różnicuje i wymawia głoski (wiek szkolny).

Identyfikacja wyrazów

Pod wpływem utrwalania głosek najczęściej spotykanych w danej klasie głosek stanowiących określony fonem, proces identyfikacji z daną klasą staje się podświadomy.

Główną funkcją identyfikacji z daną klasą głoski jest jak najszybsza identyfikacja wyrazu.

Kiedy wyraz zostanie zidentyfikowany, a jego postać jest utrwalona w pamięci następuje szybkie zapominanie wyrażeń dźwiękowych, które pozwoliły na jego identyfikację.
Po pewnym czasie do identyfikacji danego wyrazu wystarczą tylko niektóre głoski lub pewne konturowe cechy wyrazu. 

Głoski i fonemy

Aby lepiej zrozumieć istotę słuchu fonemowego należy wyodrębnić i rozróżniać pojęcie głoski i fonemu.

Głoska to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi charakteryzujący się stałym zespołem cech:

     - artykulacyjnych, związanych z położeniem/ruchem poszczególnych elementów aparatu artykulacyjnego,

     - audytywnych, związanych ze słuchowym odbiorem dźwięku,

     - akustycznych, związanych z fizycznymi cechami dźwięku.

Fonemem nazywamy najmniejszą jednostkę mowy rozróżnialną dla użytkowników danego języka. Fonem może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych, występujących w różnych kontekstach lub też zamiennie.

Reprezentacja fonemu to klasa głosek, które charakteryzują się stałym zespołem cech dystynktywnych, tzn. wyróżniających.

                                     ↑  →  ←
                      /s/→ [ s   s   s   s …]

Definicja słuchu fonemowego

Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształcająca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. Słuch fonemowy, jako zdolność, pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także odróżnić poszczególne głoski, zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników. O słuchu fonemowym innymi słowy można powiedzieć, że jest to zespół czynników psychicznych lub zdolność mózgu do kwalifikowania każdej głoski do tej, a nie do innej klasy głosek.