Zaburzenia słuchu fonemowego

Słuch fonemowy, jako podstawowy element czynności percepcji mowy, warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju wymowy oraz umiejętności czytania i pisania.
 
Zaburzenia ze strony narządu słuchu:
- niedosłuch przewodzeniowy - dotyczy zaburzenia występującego w części przewodzącej dźwięk: przewód słuchowy zewnętrzny lub ucho środkowe,
- niedosłuch odbiorczy - dotyczy patologii występującej w części odbierającej dźwięk: narząd Cortiego, zwój spiralny lub nerw ślimakowy.
- niedosłuch mieszany - współwystępowanie obu rodzajów niedosłuchu w jednym narządzie słuchu.

Zaburzenia słuchu fonemowego w zależności od stopnia nasilenia:
    - powodują trudności w odbiorze, analizie i syntezie słuchowej wyrazów,
    - zaburzają prawidłowy rozwój wymowy lub wywołują zaburzenia mowy już rozwiniętej,
    - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają umiejętność już nabytą.
    - powodują trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych,
    - utrudniają zapamiętywanie, powtarzanie trudnych wyrazów i dłuższych zdań,
    - upośledzają zdolność tworzenia zdań i opowiadań.
- ograniczają zasób słów,
    - przyczyniają się do występowania agramatyzmów i używania prymitywnych zdań w wypowiedzi,
    - powodują trudności z różnicowaniem podobnie brzmiących głosek.
- przyczyniają się do opuszczania wyrazów i końcówek wyrazów,
    - powodują zamianę głosek dźwięcznych na bezdźwięczne,
    - oraz trudności z rozróżnianiem paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską, np. t – d.

Wszystkie wymienione wcześniej dysfunkcje spowodowane nieprawidłowym rozwojem słuchu fonemowego mogą powodować trudności w interakcjach międzyludzkich, swobodnej komunikacji, problemy w szkole i wiele innych związanych z ogólnym funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej.

Etapy rozwoju słuchu fonemowego

R. J. Lewin, obserwując dzieci, wyszczególniła pięć etapów kształtowania się słuchu fonemowego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci.

I etap - przedfonetyczne stadium rozwoju mowy. U dziecka w ogóle nie występuje różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej.

II etap - występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia.

III etap - słuch fonematyczny rozwija się dalej. Dziecko zaczyna rozróżniać prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej.

IV etap - rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny). Dzieci, z nielicznymi pomyłkami, potrafią różnicować wszystkie głoski. Wymowa jest dość prawidłowa.

V etap - słuch fonemowy jest już całkowicie ukształtowany. Dziecko poprawnie różnicuje i wymawia głoski (wiek szkolny).

Identyfikacja wyrazów

Pod wpływem utrwalania głosek najczęściej spotykanych w danej klasie głosek stanowiących określony fonem, proces identyfikacji z daną klasą staje się podświadomy.

Główną funkcją identyfikacji z daną klasą głoski jest jak najszybsza identyfikacja wyrazu.

Kiedy wyraz zostanie zidentyfikowany, a jego postać jest utrwalona w pamięci następuje szybkie zapominanie wyrażeń dźwiękowych, które pozwoliły na jego identyfikację.
Po pewnym czasie do identyfikacji danego wyrazu wystarczą tylko niektóre głoski lub pewne konturowe cechy wyrazu. 

Głoski i fonemy

Aby lepiej zrozumieć istotę słuchu fonemowego należy wyodrębnić i rozróżniać pojęcie głoski i fonemu.

Głoska to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi charakteryzujący się stałym zespołem cech:

     - artykulacyjnych, związanych z położeniem/ruchem poszczególnych elementów aparatu artykulacyjnego,

     - audytywnych, związanych ze słuchowym odbiorem dźwięku,

     - akustycznych, związanych z fizycznymi cechami dźwięku.

Fonemem nazywamy najmniejszą jednostkę mowy rozróżnialną dla użytkowników danego języka. Fonem może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych, występujących w różnych kontekstach lub też zamiennie.

Reprezentacja fonemu to klasa głosek, które charakteryzują się stałym zespołem cech dystynktywnych, tzn. wyróżniających.

                                     ↑  →  ←
                      /s/→ [ s   s   s   s …]

Definicja słuchu fonemowego

Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształcająca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. Słuch fonemowy, jako zdolność, pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także odróżnić poszczególne głoski, zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników. O słuchu fonemowym innymi słowy można powiedzieć, że jest to zespół czynników psychicznych lub zdolność mózgu do kwalifikowania każdej głoski do tej, a nie do innej klasy głosek.